پولی که دولت از سود درآمد اشخاص حقیقی و حقوقی به صورت مستقیم و غیرمستقیم اخذ می‌نمایند مالیات نام دارد حال اگر برخی از منابع درآمدی به‌صورت قانونی از پرداخت موقت یا دائمی مالیات معاف شوند از معافیت مالیاتی برخوردار هستند که در ادامه انواع مالیات و معافیت مالیاتی بر طبق قانون جمهوری اسلامی ایران توضیح داده می‌شود.
مالیات چیست؟
مالیات در لغت‌نامه دهخدا ارزش، بها، قیمت معنی شده است. مالیات نوعی هزینه اجتماعی است که بنا بر قانون از سوی اشخاص حقیقی و حقوقی برای استفاده و بهره‌برداری از ابزار، منابع و امکانت یک کشور موظف‌اند به پرداخت آن هستند
به عبارتی‌دیگر مالیات انتقال بخشی از درآمد یا سود فعالیت‌های اقتصادی جامعه به دولت است مالیات از مهم‌ترین منابع درآمد دولت‌ها در سرتاسر جهان هست چون‌که دولت ابزار و امکانات رسیدن به سود و درآمد را فراهم می‌نمایند در قبال این خدمات و امکانات از افراد مالیات اخذ می‌کند؛ بنابراین هدف دولت‌ها از اخذ مالیات جبران هزینه‌های خدماتی است که به شهروندان ارائه می‌دهد همچنین گرفتن مالیات برای ثبت و عملیات اداری مانند نقل و انتقالات انجام می‌شود.
مالیات برطبق تعریفی که سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) ارائه داده است، عبارت است از پرداختی لازم و ضروری و بلاعوض که ممکن است این مالیات به شخص، دارایی، مؤسسه و غیره تعلق گیرد. در بعضی از ادارات و ارگان‌ها و سازمان‌های پیشرفته مالی ابتدا مالیات را اخذ می‌نمایند و سپس خدمات را ارائه می‌دهند.
باید توجه داشت که بعضی از کالاها را دولت به این دلیل بر آن‌ها مالیات سنگینی وضع می‌کند که از مصرف آن جلوگیری شود مثلاً سیگار و تنباکو بیشترین میزان مالیات را به خود اختصاص می‌دهند. برای سیگار ۲۰ درصد مالیات تعیین کرده است.
نقش و اهمیت مالیات بر اقتصاد کشور
اخذ مالیات یکی از راههای تأمین هزینه‌های اداره کشور و تجهیز ارتش است و یکی از روش‌های پیشرفت هر کشوری است بر این اساس مالیات از یکسو ابزاری برای تأمین مالی مخارج دولت بوده و از طرف دیگر برای توزیع عادلانه ثروت و درآمد تک‌تک افراد کشور می‌باشد.
با دریافت مالیات فعالیت‌های مربوط به امنیت، بهداشت، آموزش، فعالیت‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری و ایجاد زیرساخت را می‌توان تأمین کرد مالیات‌ها می‌تواند از طریق کنترل درآمدها موجب شود که تقاضای کالاهای مصرفی کمتر شود و عرضه به‌صورت متعادل صورت گیرد و با این روش تورم ناشی از تقاضای کالا از بین برود.
با اجرای سیاست‌های مالی مناسب می‌توان به تعادل و توازن تولید، صادرات و رونق اقتصاد کشور کمک کرد با توجه به مطالب بیان‌شده می‌توان دریافت که مالیات یکی از ارکان اصلی درآمد دولت است و بر همین اساس هرسال سعی می‌شود در لایحه بودجه سهم درآمدهای مالیاتی نسبت به سال‌های قبل افزایش یابد تا بتوان از این طریق مالیات را جایگزین درآمدهای نفتی کرد.
انواع مالیات در ایران
مالیات به دودسته مستقیم و غیرمستقیم تقسیم می‌شود، درصورتی‌که پرداخت‌کننده مالیات یک نفر باشد مالیات مستقیم محسوب می‌شود درواقع مالیات مستقیم بدون هیچ واسطه‌ای و به‌طور مستقیم از شهروندان گرفته می‌شود باید توجه کرد که مالیات مستقیم را همه اعضا یک جامعه پرداخت می‌کنند اما این پرداخت محسوس نیست و اکثر افراد هنگام پرداخت آن بی‌اطلاع هستند مانند مالیاتی که بر قیمت کالاها و خدمات اضافه می‌شود و مصرف‌کننده آن را پرداخت می‌نمایند.
مالیات مستقیم خود دو نوع دارد:
- مالیات بر دارایی: مبنای مالیات بر دارایی ثروت فرد پرداخت‌کننده مالیات است مهم‌ترین نوع مالیات بر دارایی، مالیات بر ارث می‌باشد در مالیات بر ارث مالیات اموال و دارایی‌های باقی‌مانده از فرد فوت‌شده است که در زمان انتقال دارایی‌ها به وارث یا وارثان از این اموال کسر می‌گردد.
- مالیات بر درآمد: در این نوع از مالیات مهم نیست که منابع درآمد شخص چه هستند بلکه درآمد یک‌ساله شخصی مالیات‌دهنده مهم است از انواع این نوع مالیات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- مالیات بر درآمد حقوق: هرگاه شخصی حقیقی برای فردی دیگر کار کند و درازای کاری که انجام می‌دهد از حقوق و مزایا بهره‌مند شود مشمول مالیات بر درآمد حقوق می‌شود، پرداخت این نوع مالیات بر عهده کارفرماست اما هزینه آن را حقوق‌بگیران پرداخت می‌کنند یعنی کارفرمایان قبل از اینکه حقوق شخص را پرداخت کنند مالیات آن را کسر می‌کنند و به حساب دولت واریز می‌نمایند.
هرسال طبق قوانین کشور ایران مبلغ مشخصی در بودجه سالانه به‌عنوان مالیات بر حقوق تعیین می‌شود که اگر حقوق شخصی کمتر و یا برابر با این مبلغ باشد از معافیت مالیاتی برخوردار می‌شود و درصورتی‌که حقوق افراد مازاد بر این مبلغ مشخص باشد مالیات دریافت می‌گردد.
- مالیات بر درآمد کشاورزی: در حال حاضر درآمد حاصل از فعالیت‌های کشاورزی، دامداری، دام‌پروری، پرورش ماهی، صیادی و ... از معافیت مالیاتی برخوردار هستند.
- مالیات بر درآمد مشاغل: منظور درآمد و سودی است که افراد با اشتغال مشاغل خدماتی، پزشکی و تجاری به دست می‌آورند در این مورد مبنای محاسبه مالیات عبارت است از درآمد حاصل از کل فروش کالا و خدمات پس از کسر هزینه‌ها است.
میزان درآمد این افراد بر طبق اظهارنامه‌هایی است که خود این افراد به امور مالیاتی محل کار خود ارسال می‌کنند درصورتی‌که این افراد درآمد خود را صادقانه بیان نکنند و یا از پر کردن اظهارنامه خودداری کنند سازمان امور مالیاتی درآمد این افراد را برآورد می‌کند و میزان مالیات او را تعیین می‌نمایند این افراد حتی ممکن است جریمه نیز بشوند.
- مالیات بر درآمد املاک: در اینجا منظور از این نوع مالیات، درآمد حاصل از اجاره املاک است املاکی که به‌عنوان اجاره داده می‌شوند برای هزینه‌ها و استهلاکات شامل پرداخت مالیات می‌شوند. علاوه بر اجاره نقل‌وانتقال املاک نیز مشمول مالیات می‌شود.
- مالیات بر درآمد اتفاقی: منظور از درآمدهای اتفاقی درآمدهایی مانند جایزه است که به‌صورت اتفاقی به فردی تعلق می‌گیرد، تمام درآمدهای حاصل از این راه مشمول مالیات می‌شود و میزان مالیات بسته به نوع درآمد متفاوت هست.
مالیات غیرمستقیم انواع دیگری نیز دارد که در این مجال بیان آن نمی‌گنجد.
مهم‌ترین انواع مالیات غیرمستقیم در ایران عبارت‌اند از موارد زیر:
- مالیات حقوق و عوارض گمرکی: مالیات حقوق و عوارض گمرکی یکی از انواع مالیات غیرمستقیم است که درواقع همان مالیات هر کشور بر صادرات و واردات کالاهای مختلف است که به نام تعرفه‌های گمرکی نیز شناخته‌شده است این نوع مالیات به‌جز اینکه یکی از راههای درآمدزایی کشورها هست معمولاً برای حمایت از کالا و صنایع داخلی به کار گرفته می‌شود این نوع مالیات معمولاً بر اساس حجم، وزن و... کالاها تعیین و گرفته می‌شود.
- مالیات بر مصرف: مالیات بر مصرف همان‌طور که قبلاً گفته شد مالیاتی است که خریداران و مصرف‌کنندگان کالاها در هنگام خرید آن محصول به همراه قیمت آن کالا پرداخت می‌کنند بنابراین هر فردی که بیشتر از کالایی مصرف کند مالیات بیشتری خواهد داد مالیات بر مصرف دارای نمونه‌های بسیاری است اما مهم‌ترین آن در ایران مالیات بر مشروبات غیرالکلی و مالیات بر دخانیات است.
- مالیات بر ارزش‌افزوده: یکی دیگر از انواع مالیات غیرمستقیم مالیات بر ارزش‌افزوده است که منظور از آن تفاوت قیمت کالاها و خدمات در زمان عرضه و در زمان خرید در دوره‌ای مشخص هست. مالیات بر ارزش‌افزوده شامل خدمات و کالاها و همچنین صادرات و واردات آن‌ها می‌شود. این نوع مالیات چندمرحله‌ای است و در مراحل مختلف مانند تولید، واردات و توزیع از هر فعال اقتصادی به فعال اقتصادی دیگر در معاملات پرداخت می‌شود اما در آخر هزینه آن از مصرف‌کننده اخذ می‌شود.
تعریف معافیت مالیاتی
معافیت مالیاتی را می‌توان پرداخت نکردن قانونی مالیات دانست که این کار در راستای حمایت‌های حاکمان و دولت‌ها از مردم است اگر افراد با دادن مالیات درآمد آن‌ها بسیار کم شد از معافیت مالیاتی برخوردار می‌شوند وضعیت معاف از مالیات می‌تواند به دو صورت پرداختن نکردن کامل مالیات و یا پرداخت نرخ‌های کمتر باشد از نمونه بارز معافیت مالیاتی، معافیت سازمان خیریه از مالیات بر دارایی و مالیات بر درآمد است. هنگامی‌که گروهی از افراد معاف از مالیات شوند درآمدهای مالیاتی دولت کاهش می‌یابد اگر میزان معافیت مالیاتی زیاد شود دولت برای جبران کسری درآمد خود ناچار است میزان نرخ مالیات را افزایش دهد و به‌این‌ترتیب افراد و گروه‌های دیگر جامعه که از معافیت مالیاتی برخوردار نیستند تحت‌فشار قرار خواهند گرفت.
انواع معافیت‌های مالیاتی
بر طبق استناد به ماده 2 قانون مالیات‌های مستقیم این افراد از پرداخت مالیات معاف می‌شوند: وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی، دستگاه‌های اجرایی، شهرداری‌های مشمول پرداخت و...
به‌طورکلی می‌توان معافیت مالیاتی را به انواع زیر تقسیم کرد:
- معافیت مالیاتی کشاورزی: بر طبق ماده 81 قانون مالیات‌های مستقیم درآمد حاصل از کلیه فعالیت‌های دام‌پروری، دامداری، کشاورزی، پرورش زنبورعسل، پرورش ماهی، پرورش طیور، صیادی، احیا مراتع و جنگل‌ها و باغات از معافیت مالیاتی برخوردار هستند.
- معافیت مالیاتی حقوق: بر اساس ماده 92 قانون مالیات‌های مستقیم 50 درصد مالیات حقوق کارکنان و کارمندان مشاغل در مناطق کمتر توسعه‌یافته طبق فهرست سازمان برنامه‌وبودجه کشور بخشیده می‌شود.
- معافیت مالیاتی فعالیت‌های آموزشی، خدماتی و ورزشی: برحسب استناد به ماده 134 قانون م.م بند 32 درآمد حاصل از مدارس غیرانتفاعی اعمم از ابتدایی، راهنمایی، متوسطه، فنی حرفه‌ای و آموزشگاه‌های حرفه‌ای آزاد که مجوز از سازمان آموزش فنی و حرفه‌ای کشور را دارند و همچنین دانشگاه‌ها و مهدهای غیرانتفاعی در مناطق کمتر توسعه‌یافته و روستاها، مؤسسات نگهداری از معلولین دارای مجوز و باشگاه‌ها و مؤسسات ورزشی که مجوز از سازمان تربیت‌بدنی را دارند، از معافیت مالیاتی برخوردار هستند.
- معافیت مالیاتی فعالیت‌های فرهنگی: بنابر بند 34 ماده واحده قانون اصلاح قانون‌های مالیات مستقیم سال 1394 مؤسسات انتشاراتی و مطبوعاتی و قرآنی دارای مجوزهای لازم از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از معافیت مالیاتی برخورد می‌شوند.
- معافیت مالیاتی تعاونی: بنا بر ماده 133 قانون مالیات‌های مستقیم درآمد صندوق از حمایت توسعه کشاورزی، شرکت‌های تعاونی روستایی، عشایر، کشاورزی، صیادان، کارگری، کارمندی، دانش آموزان و دانشجویان مشمول معافیت مالیاتی می‌شوند.
- معافیت مالیاتی صادرات: بنا بر قانون ماده 141 ق.م.م درآمد حاصل از صادرات خدمات و کالای غیرنفتی و محصولات کشاورزی از معافیت مالیاتی برخوردار هستند همچنین 20 درصد از صادرات موادخام شامل مالیات با نرخ صفر می‌شود (منظور از نرخ صفر مالیاتی این است که قانون‌گذار برای حمایت از تولیدکنندگان و سرمایه‌گذاران برای مدت‌زمان مشخصی این اشخاص را از پرداخت مالیات معاف می‌کند.)
- معافیت مالیاتی محصولات صنایع‌دستی: بنا بر ماده 142 قانون م.م درآمد کارگاه‌های فرش دستباف و صنایع‌دستی از معافیت مالیاتی برخوردار هستند.
- معافیت مالیاتی فعالیت‌های تولیدی، معدنی و گردشگری: درآمد ناشی از فعالیت‌های معدنی و تولیدی اشخاص حقوقی غیردولتی که دارای پروانه بهره‌برداری و مجوز هستند و همچنین درآمدهای خدماتی بیمارستان‌ها، هتل‌ها و مراکز اقامتی گردشگری که دارای مجوز لازم هستند در مناطق توسعه‌یافته به مدت 5 سال و در مناطق کمتر توسعه‌یافته به مدت 10 سال از معافیت مالیاتی برخوردار هستند.
قوانین مربوط به معافیت مالیاتی
قوانین زیر معافیت مالیاتی حقوق را شامل می‌شوند:
الف: معافیت موضوع ماده 84 ق.م.م که برای این معافیت مالیاتی هرسال در بودجه سالانه سنواتی تعیین می‌شود.
ب: معافیت موضوع ماده 91 ق.م.م: که شامل معافیت مالیاتی عیدی و پاداش حقوق، هزینه مسافرت مربوط به شغل، حقوق بازنشستگی، مزایای بازخرید، مزایای پایان خدمت، مرخصی، خسارت و اخراج و همچنین واگذاری مسکن به کارگران در محل پروژه می‌شود.
قوانین زیر معافیت مالیاتی درآمد اجاره املاک را مشمول می‌شود:
الف: محل سکونت پدر، مادر، فرزند، همسر و افراد تحت تکلف مالک اجاری درصورتی‌که ثابت شود از آن‌ها اجاره گرفته نمی‌شود از معافیت مالیاتی برخوردار هستند.
ب: واحدهای مسکونی در تهران تا مجموع متراژ 150 مترمربع زیربنای مفید و در سایر مناطق تا مجموعه متراژ 200 مترمربع زیربنای مفید از معافیت مالیاتی برخوردارند.
قوانین زیر مشمول معافیت مالیاتی اشخاص حقوقی است:
برطبق تبصره 6 ماده 105 ق.م.م نرخ مالیات شرکت‌های تعاونی و اتحادیه‌ها حدود 18/75 درصد است.
معافیت‌های مالیاتی موضوع ماده 143 ق.م.م شامل موارد زیراست:
الف: 10 درصد مالیات فروش کالا در بورس
ب: 10 درصد مالیات شرکت‌هایی که سهام آن‌ها برای معامله در بورس‌های داخلی و یا خارجی پذیرفته می‌شود.
ج: 5 درصد مالیات شرکت‌هایی که سهام آن‌ها برای معامله خارج از بورس‌های داخلی و یا خارجی پذیرفته می‌شود.
قانون معافیت مالیاتی موضوع ماده 81 قانون اساسی شامل موارد زیر است:
- سود و درآمد حاصل از کلیه خدمات و فعالیت‌های کشاورزی، دام‌پروری، دامداری، پرورش ماهی، پرورش زنبورعسل، پرورش طیور، صیادی و ماهیگیری، احیای مراتع و جنگل‌ها از قبیل نخلستان‌ها از معافیت مالیاتی برخوردارند.
- قانون معافیت مالیاتی موضوع ماده 142: درآمد کارگاه‌های فرش دستباف و صنایع‌دستی و اتحادیه‌های تولیدی از معافیت مالیاتی برخوردارند.
- قانون مالیاتی موضوع ماده 141: 100 درصد درآمد حاصل از صادرات خدمات و کالاهای غیرنفتی و همچنین محصولات بخش کشاورزی و 20 درصد حاصل از صادرات موادخام شامل مالیات با نرخ صفر درصد هستند.
