امروزه اکثر کشورها برای تأمین مالی نیازهای عمومی، مشترک یا توافق شده ملی و کارکردهای دولت، دارای سیستم مالیاتی هستند. این سیستم از روزگاران گذشته وجود داشته است. اولین سیستم مالیاتی شناخته شده در مصر باستان در حدود ۳۰۰۰–۲۸۰۰ سال قبل از میلاد مسیح در اولین سلسله پادشاهی قدیمی مصر بود.
اولین و گسترده‌ترین شکل مالیات، کوروی (corvee) و تیث (tithe) بود. پرداخت کوروی توسط دهقانان بسیار فقیر که قادر به پرداخت سایر اشکال مالیات نبودند به دولت اجباری شد (کار در مصر باستان مترادف مالیات است). سوابق مربوط به آن زمان نشان می‌دهد که فرعون یک مسافرت دو سالانه از کشور پادشاهی را انجام می‌دهد و تیث‌ها را از مردم جمع می‌کند.
در امپراتوری پارسی، سیستم مالیاتی تنظیم شده و پایدار توسط داریوش اول در سال ۵۰۰ قبل از میلاد معرفی شد، سیستم مالیات فارسی متناسب با هر ساتراپی (منطقه ای که توسط یک ساتراپ یا والی استان اداره می‌شد) تنظیم شده است. در زمان‌های مختلف، بین ۲۰ تا ۳۰ ساتراپی در امپراتوری وجود داشت و هر کدام با توجه به بهره‌وری فرضی آن ارزیابی می‌شدند. این وظیفه ساتراپ بود که مبلغ کافی را جمع‌آوری کرده و پس از کسر هزینه‌های خود (هزینه‌ها و قدرت تصمیم‌گیری در مورد این که دقیقاً چگونه و از چه کسانی برای جمع‌آوری پول در استان استفاده کند، فرصت جمع‌آوری پول را به حداکثر می‌رساند) آن را به خزانه می فرستاد.
مالیات چیست؟
مالیات هزینه ی مالی اجباری یا نوعی خراج است که توسط یک سازمان دولتی به منظور تأمین هزینه‌های مختلف عمومی یا هزینه های دولت به مالیات دهنده (یک شخص حقیقی یا شخص حقوقی) تحمیل می‌شود.
عدم موفقیت در پرداخت، فرار یا مقاومت در برابر پرداخت مالیات، می‌تواند طبق قانون، مجازات در پی داشته باشد. مالیات‌ها از مالیات مستقیم یا غیر مستقیم تشکیل شده‌اند و ممکن است به صورت پول یا معادل کار آن پرداخت شود. پرداخت مالیات اثرات خوبی بر اقتصاد جامعه دارد. مالیات‌ها باعث ایجاد اثر درآمد می‌شوند زیرا قدرت خرید را برای مالیات دهندگان کاهش می‌دهند. همچنین باعث ایجاد اثر جانشینی می‌شود، زیرا مالیات موجب جانشین شدن کالاهای دارای مالیات در ازای کالای غیر مشمول می‌شوند.
چه کسانی مالیات می پردازند؟
از جمله کسانی که باید مالیات پرداخت کنند سرمایه گذاران هستند. هر شخصی (حقیقی یا حقوقی) که با هدف کسب درآمد و یا کمک به راه‌اندازی یک کسب و کار، پول خود را به کسی یا جایی می‌سپارد، سرمایه‌گذار نامیده می‌شود. سرمایه‌گذاری انواع مختلفی دارد. مانند خرید سهام یا اوراق بهادار در بورس و موارد دیگر.
بورس چیست؟
در یک تقسیم‌بندی ابتدایی و ساده اقتصادی، می‌توان مردم را به دو دسته تقسیم کرد. دسته اول کسانی هستند که پول و سرمایه و پس‌انداز (به هر اندازه‌ای) دارند، اما نمی‌توانند فعالیت اقتصادی انجام دهند. دسته دوم نیز افرادی هستند که توانایی انجام کار اقتصادی دارند، اما به سرمایه برای انجام آن نیازمندند.
از طرفی، سرمایه و پس‌انداز همه ی مردم با هم برابر نیست و سلیقه و هدف آنها برای سرمایه‌گذاری با هم فرق دارد، برخی اهداف کوتاه مدتی دارند و برخی بلند مدت. بازاری که همه این تفاوت‌ها را در نظر می‌گیرد و امکان حضور همه در آن میسر است، بازار سرمایه و بورس است.
مالیاتهای مقرر شده در بورس اوراق بهادار، شامل: مالیات بر پذیرش شرکتها در بورس ها، مالیات بر داد و ستد اوراق بهادار، مالیات بر سود تقسیمی شرکت های سهامی، مالیات بر سود سرمایه ها و غیره است. در حال حاضر قوانین مالیاتی در بسیاری از بورس های دنیا، برای سرمایه گذاران داخلی و خارجی اعم از حقیقی یا حقوقی متفاوت است.
معمولاً برای جذب سرمایه های خارجی و توسعه و رشد بازار، نرخ های مالیاتی پایین تری برای سرمایه گذاران خارجی در مقابل سرمایه گذاران داخلی (جهت جذب سرمایه گذاری های خارجی) وضع می شود. طرفداران مالیات بر معاملات اوراق بهادار استدلال می کنند که مالیات ابزاری برای کاهش نوسانات بازار سهام، افزایش درآمد مالیاتی، هدایت سرمایه گذاران و مدیران به رفتارهای سرمایه گذاری با دید بلند مدت، توسعه کارایی بازار و تخصیص منصفانه ثروت اجتماعی است.
طبق آخرین آمار منتشر شده توسط بانک مرکزی حجم نقدینگی در ایران از مرز 2200 هزار میلیارد تومان در آذرماه سال 1398 گذشته است. این حجم نقدینگی و رشد باور نکردنی آن اولین عامل افزایش نرخ تورم در ایران است.
یکی از راه های مدیریت و کنترل این حجم نقدینگی سوق دادن آن به سمت بازار سهام است. بازاری که بر خلاف بازارهای موازی چون بازار ارز، رشد آن نه تنها موجب ضرر رساندن به اقتصاد کشور نمی شود بلکه موجب رونق تولید نیز خواهد شد. به همین منظور در جلسه شورای عالی هماهنگی اقتصادی در تیر ماه سال 1397، تصمیم گرفته شد تا نقدینگی به نوعی به سمت بازار سرمایه سوق داده شود تا از مضرات رشد نقدینگی کم شود.
در جلسه مورخ 16 تیرماه 1397 شورای عالی هماهنگی اقتصادی تصویب شد: "به منظور هدایت نقدینگی به سمت بازار سرمایه، تأمین مالی بخشی از سرمایه گذاری‌های جدید و ترغیب سرمایه گذاران به حضور فعال‌تر در بازار بورس، از طریق کاهش هزینه مبادله سهام و حق تقدم سهام در بوس اوراق بهادار، مقرر شد در سال 1397، نرخ مالیات فروش سهام و حق تقدم سهام، از نیم درصد (0.5 درصد) به یک دهم درصد (0.1 درصد) ارزش فروش سهام و حق تقدم کاهش یابد".
در شرکت های سهامی پذیرفته شده در بورس اندوخته صرف سهام مشمول مالیات مقطوع به نرخ نیم درصد (0.5 درصد) خواهد بود و به این درآمد مالیات دیگری تعلق نمی گیرد. شرکت ها مکلفند تا پایان ماه بعد از تاریخ ثبت افزایش سرمایه آن را به حساب سازمان امور مالیاتی واریز کنند.
از فروردین ماه سال گذشته دوباره نرخ مالیات فروش سهام و حق تقدم سهام به همان روال سابق خود بازگشت و از 0.1 درصد به 0.5 درصد افزایش یافت. این موضوع، در کنار سوددهی بالای بورس و در نتیجه هجوم سرمایه های به این بازار و افزایش معاملات موجب شد تا روند کسب درآمد دولت از طریق مالیات ستانی از فروش سهام و حق تقدم سهام افزایش یابد.
انواع مالیات ها در بورس های اوراق بهادار نرخ های مالیاتی متداول که تأثیر مستقیم بر تصمیمات سرمایه گذاری فعالان بازار سرمایه دارد شامل: مالیات بر سود (عایدی) سرمای های مالیات بر درآمد حاصل از بهره دریافتی از اوراق بهادار با درآمد ثابت و مالیات بر سود تقسیمی است.
عایدات سرمایه ای، تفاوت بین قیمت دریافت شده بابت فروش یک دارایی و قیمت پرداخت شده برای خرید آن است. بر اساس مصوبه های قانون تجارت و قانون مالیات های مستقیم، شرکت های فعال در ایران موظفند که هر سال 25 درصد از سود خود را به عنوان مالیات به دولت بپردازند. در این میان شرکت های بورسی و فرابورسی دارای برخی معافیت های مالیاتی هستند.
در سال 1397، نرخ مالیات فروش سهام و حق تقدم سهام، از نیم درصد (0.5 درصد) به یک دهم درصد (0.1 درصد) ارزش فروش سهام و حق تقدم کاهش یافت. با آغاز سال 1398، نرخ مالیات فروش سهام و حق تقدم سهام دوباره به همان 0.5 درصد افزایش یافت. آمارها نشان می دهند که در 11 ماهه سال 98 به طور کلی روند کسب درآمد از ناحیه اخذ مالیات از معاملات سهام در بورس و فرابورس برای دولت صعودی بوده است.
مالیات معاملات سهام پذیرفته شده در فرابورس:
مالیات معاملات انجام شده در بازار فرابورس تفاوت چندانی با بازار بورس ندارد و تنها کارمزد معاملات خرید سهام به جای ۰٫۴۶۴ درصد رقم ۰٫۴۵۴ درصد است و کارمزد فروش نیز مشابه بازار بورس است.
انواع سرمایه گذاری
دو نوع سود سرمایه ای وجود دارد که شامل سود سرمای های بلند مدت و کوتاه مدت است و نرخ های مالیاتی مقرر بر آنها، در برخی از بورس متفاوت در نظر گرفته می شود. در بیشتر کشورها، مفهوم سود سرمایه ای بلند مدت آن است که سرمایه گذار حداقل یک سال کامل دارایی خود را نگهداری کند.
همچنین سود حاصل از فروش دارایی با دوره نگهداری کمتر از یک سال به عنوان سود سرمای های کوتاه مدت تلقی می شود. مالیات بر سود سرمایه ها، شکلی از مالیات است که سرمایه گذاران می توانند از پرداخت آن سرباز زنند. از آنجا که سرمایه گذار زمانی این مالیات را پرداخت می کند که دارایی خود را به فروش برساند، بنابراین به صورت قانونی با نگهداری دارایی های خود از پرداخت آن پرهیز می کند. در اصطلاحات مالی، این پدیده را "اثر قفل شدگی" می نامند.
بررسی مالیات ها در بورس های مختلف :
1- بورس «ان وای اس ای یورونکست«
الف) شهروندان و اشخاص مقیم و ساکن ایالات متحده: سود سرمایه های کوتاه مدت به عنوان یک درآمد عادی، مشمول مالیات حداکثری با نرخ نهایی 6/39 درصد و در بلند مدت، مشمول مالیات حداکثر20 درصد خواهد شد. ضمناً، سود تقسیمی مشمول مالیات 30 درصدی است.
ب) اشخاص غیر مقیم: درآمد حاصل از سود سهام و بهره دریافتی مشمول مالیات تکلیفی 30 درصد است و سود سرمایه ها عموماً مشمول مالیات بر درآمد نمی شود
2- بورس اوراق بهادار استرالیا:
در حال حاضر استرالیا از یک سیستم مالیاتی تخصیصی برای پرداخت سود سهام شرکت ها استفاده می کند که در آن سود خالصی که مشمول معافیت مالیاتی مضاعف است، از پرداخت مالیات تکلیفی معاف خواهد شد. ولی سودهایی که مشمول معافیت مالیاتی مضاعف نمی شوند، مشمول پرداخت مالیات تکلیفی 30 درصدی است و در صورتی می توان آن را به کمترین میزان کاهش داد که فرد سرمایه گذار، مقیم کشوری با قرارداد مالیاتی دو جانبه با استرالیا باشد.
استرالیا روی بهره پرداخت شده به افراد غیر مقیم مالیات تکلیفی وضع می کند. در بورس اوراق بهادار استرالیا، مالیات بر سود سرمایه های عموماً با نرخ مالیات بر درآمد نهایی مالیات دهنده و بر مبنای سود خالص شناسایی شده، وضع می شود. (البته با تخفیف 50 درصدی بر روی دارایی هایی که بیش از 12 ماه نگهداری می شوند).
آیا سود سهام مالیات دارد؟
دولت از معاملات بورسی مالیات می گیرد، بدین معنی که دولت از خرید اوراق بهادار مالیات کسر نمی کند و تنها سرمایه گذاران و سهامداران فعال در بورس هنگام فروش اوراق بهادار موظف به پرداخت مالیات به دولت هستند. با این حال باید گفت که طبق آخرین اخبار، اخذ مالیات از محل درآمدهای حاصل از فعالیت در بورس، منتفی است.
بر اساس مصوبه های قانون تجارت و قانون مالیات های مستقیم، همه شرکت های فعال داخل کشور ایران باید سالانه 25 درصد از سود خود را به عنوان مالیات در اختیار دولت قرار دهند. با این حال شرکت های فعال در بورس و فرابورسی هم وجود دارند که از پرداخت مالیات معاف هستند.
معافیت مالیاتی سود سهام :
مطابق ماده ۱۴۵ از باب چهارم قانون مالیات های مستقیم در خصوص معافیت های مالیاتی، سود سهام بورس اوراق بهادار از پرداخت مالیات معاف است. دلیل اصلی این معافیت مالیاتی نیز جلوگیری از اخذ مالیات مضاعف است.
به عبارت دقیق‌تر، از آنجا که شرکت‌های سهامی قبل از آن که سودی تقسیم کنند مالیات آن را پرداخت کرده‌اند، لازم نیست سهامداران شرکت بابت سود نقدی که دریافت می‌کنند مالیات مضاعفی پرداخت کنند. ولی در مواد مختلفی صرفنظر از ریسک بازده سود سهام خریداری شده که ممکن است مثبت یا منفی باشد، در شرایطی به صورت مستقیم یا غیر مستقیم فعالیت های مرتبط با سهام را مشمول پرداخت مالیات نموده است که مثال بارز آن در باب نقل و انتقال سهام است.
آیا به معاملات بورسی مالیات تعلق می گیرد؟
بله، اخذ مالیات در معاملات بورسی توسط دولت به این صورت است که در زمان خرید اوراق هیچگونه وجهی بابت مالیات از ما کسر نخواهد شد و معامله گر فقط در زمان فروش اوراق موظف به پرداخت مالیات است و همچنین سود سهام بورس اوراق بهادار از پرداخت مالیات معاف است.
معافیت سهام حساب تعدیلات سنواتی :
مطابق دستوالعمل ۲۱۰۱۲ مورخ 1391/10/25 با موضوع رسیدگی به حساب تعدیلات سنواتی و رأی شماره ۱۱۴۱ هیأت عمومی دیوان عدالت اداری مبنی بر ابطال بند الف ـ۱ این بخشنامه، از جمله درآمد سود سهام سال های قبل که توسط مؤدی ابراز نشده و در دوره مالی جاری ابراز گردیده است که با توجه به رای مذکور دیوان عدالت اداری، ادراه دارایی بابت معافیت آن بخش از درآمد ثبت اصلاحی زده و آن را از درآمد مشمول مالیات خارج می نماید.
مالیات بر ارث سهام :
در مورد مالیات بر ارث مطابق بند ۲ ماده ۱۷ ق.م.م. مالیات سهام و سهم الشرکه و حق تقدم آنها که در نتیجه فوت شخص اعم از فوت واقعی یا فرضی انتقال می یابد، معادل یک و نیم (۵/۱) برابر نرخ های مذکور در تبصره (۱) ماده (۱۴۳) و ماده (۱۴۳مکرر) این قانون طبق مقررات مزبور در تاریخ ثبت انتقال به نام وراث، محاسبه و اخذ می گردد.
مالیات سهام شرکت ها :
طبق ماده ۴۸ ق.م.م. سهام و سهم الشرکه کلیه شرکت های ایرانی موضوع قانون تجارت به استثنای شرکت‌های تعاونی بر اساس ارزش اسمی سهام یا سهم الشرکه به قرار نیم در هزار مشمول حق تمبر خواهد بود.
نرخ مقطوع مالیات نقل و انتقال سهام :
طبق ماده ۱۴۳ مکرر: هر نقل و انتقال سهام و حق تقدم سهام شرکتها اعم از ایرانی و خارجی در بورس‌ها یا بازارهای خارج از بورس دارای مجوز، مشمول پرداخت مالیات مقطوعی به میزان نیم درصد (0/5%) ارزش فروش سهام و حق تقدم سهام خواهد بود و این در حالی است که از بابت این نقل و انتقال وجه دیگری به عنوان مالیات بر درآمد نقل و انتقال سهام* و همچنین حق تقدم سهام و مالیات بر ارزش افزوده خرید و فروش مطالبه نخواهد شد.
در این ماده منظور از عبارت وجه دیگری به عنوان مالیات بر درآمد نقل و انتقال سهام مطالبه نخواهد شد، همان سود حاصل از نقل و انتقال سهام (اختلاف بین قیمت خرید و فروش) است که معاف از پرداخت مالیات است.کارگزاران بورس ها و بازارهای خارجی از بورس مکلفند، مالیات یاد شده را به هنگام انتقال از انتقال دهنده وصول و به حساب تعیین شده از طرف سازمان امور مالیاتی کشور واریز نمایند و ظرف 10 روز از تاریخ انتقال، رسید آن را به همراه فهرستی حاوی تعداد و مبلغ فروش سهام و حق تقدم مورد انتقال به اداره ی امور مالیاتی محل ارسال کنند.
در صورتی که هر شخص حقیقی یا حقوقی مقیم ایران که سهامدار شرکت پذیرفته شده در بورس یا بازار خارج از بورس، سهام یا حق تقدم خود در بورس ها یا بازارهای خارج از بورس بفروشد، از این بابت هیچ گونه مالیاتی دریافت نخواهد شد.نقل و انتقال اوراق بهادار بازارگردانی، بازارگردانان دارای مجوز از سازمان بورس و اوراق بهادار در بورس و فرابورس از پرداخت مقطوع نیم درصد (۰.۵%) این ماده، معاف است.
مطابق تبصره ۱ ماده ۱۴۳: از هر نقل و انتقال سهام و سهم الشرکه و حق تقدم سهام و سهم الشرکه شرکا در سایر شرکتها (منظور شرکت هایی است که سهام آنها در بورس اوراق بهادار عرضه نشده است) مالیات مقطوعی به میزان چهار درصد (۴%) ارزش اسمی آنها وصول می‌شود. از این بابت وجه دیگری به عنوان مالیات بر درآمد نقل و انتقال فوق مطالبه نخواهد شد. موارد مذکور در خصوص نقل و انتقال سهام شرکت ها به طور خلاصه از این قرار است:
- - مالیات مقطوع نقل و انتقال سهام شرکت های حاضر در بورس اوراق بهادار نیم درصد (۰.۵%) مبلغ فروش آن است
- - مالیات مقطوع نقل و انتقال سهام سایر شرکت ها که در بورس حضور ندارند، ۴ درصد ارزش اسمی سهام است.
- - پرداخت مالیات نقل و انتقال به عهده واگذار کننده سهام است
هدف اصلی از اخذ مالیات برای افرادی است که از طریق سفته بازی سودهای کلان بدست می آورند. در این راستا اخذ مالیات باعث می شود تا انگیزه افرادی که در بازار بورس و فرابورس سوداگری می کردند کاهش پیدا کند و همین امر موجب می شود تا از افزایش نامتعارف قیمت در بورس جلوگیری شود. در مجموع شرکت های بورسی از 10 درصد تخفیف مالیاتی برخوردار است و اگر سهام آزاد شناور شرکتی که عضو بورس است، بیش از 20 درصد کل سهام باشد، این تخفیف مالیاتی دو برابر می شود.
معافیت مالیاتی سود سهام
در ماده ۱۴۵ از باب چهارم قانون مالیات های مستقیم در ارتباط با معافیت های مالیاتی آمده است که سود سهام بورس اوراق بهادار از پرداخت مالیات معاف است. اما دلیل اصلی معافیت مالیاتی سود سهام این است که معافیت مالیاتی برای جلوگیری از اخذ مالیات مضاعف وضع شده است. به بیان ساده تر شرکت‌های سهامی قبل از تقسیم سود، مالیات آن را پرداخت کرده‌اند و دیگر لزومی ندارد سهامداران شرکت بابت سود نقدی که دریافت می‌کنند مالیات بیشتری پرداخت نمایند.
اخذ مالیات نیم درصدی (۰.۵%) از معاملات سهام توسط دولت
اما دولت در سال ۹۸ چه مقدار درآمد از محل اخذ مالیات نیم درصدی (۰.۵%) معاملات سهام در بورس و فرابورس به دست آورده است؟
بر اساس آمارهایی که توسط شرکت سپرده گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه که زیر نظر سازمان بورس و اوراق بهادار می باشند ارائه شده، به طور کلی در ۱۱ ماهه سال ۹۸ روند کسب درآمد از ناحیه اخذ مالیات از معاملات سهام در بورس و فرابورس برای دولت صعودی بوده و در صورتی که در فروردین ۹۸ میزان مالیات اخذ شده از معاملات سهام در بورس و فرابورس ۹۶.۱ میلیارد تومان بوده است که این رقم با رشد ۴۷۵ درصدی در بهمن ماه سال ۹۸ به ۵۵۳.۱ میلیارد تومان افزایش یافته است.