یکی از منابع اصلی درآمد دولت برای تامین هزینه های عمومی، مالیات است. مالیات به عنوان یکی از منابع اصلی دولت در بسیاری از کشور ها در نظر گرفته می شود و مبلغی است که به موجب قانون جهت تامین مخارج عمومی به صورت بلاعوض به وسیله ی اظهار نامه ی مالیاتی اشخاص حقیقی و حقوقی پرداخت می شود (اظهارنامه ارسالی توسط مودی، مهم‌ترین ابزار تشخیص درآمد واحدهای تجاری و محاسبه مالیات توسط سازمان امور مالیاتی است).
پس از دریافت اظهارنامه توسط واحد مالیاتی و در اجرای بند ۲ ماده ۹۷ قانون مالیات های مستقیم پرونده واحد تجاری توسط کارشناس ارشد مالیاتی یا کارشناس مالیاتی (ممیز مالیاتی) رسیدگی می‌شود) و در حقیقت دولت از دارایی و درآمد اشخاص برداشت می کند بدون این که تعهدی نسبت به پرداخت کننده به عهده بگیرد، به بیان دیگر دولت ها جهت رشد و شکوفایی و همچنین ارائه خدمات عمومی و اجتماعی نیاز به منبعی جهت تامین برخی از این هزینه ها دارند که جهت دستیابی به این موضوع دولت هر يك از افراد جامعه را با توجه به توان مالی آنها ملزم به پرداخت قسمتی از درآمد و دارایی خود نموده است. که از این سهم با نام مالیات یاد می شود.
درجمهوری اسلامی ایران انواع مالیات به دو گروه مستقیم و غیر مستقیم طبقه بندی می شود:
- مالیاتهای مستقیم:
در این نوع از مالیات ها پرداخت کنندگان آن مشخص است و نام و مشخصات و نیز منبع مالیاتی آنها برای دستگاه مالیاتی شناخته شده است و شامل مالیات بر دارایی و مالیات بر درآمد است. (مالیات بر درآمد شامل مالیات بر درآمد املاک، مالیات بر درآمد کشاورزی، مالیات بر درآمد حقوق، مالیات بر درآمد مشاغل، مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی و مالیات بر درآمد اتفاقی است).
- مالیاتهای غیر مستقیم،
به مالیات هایی گفته می شود که به طور غیر مستقیم بر قیمت کالاها و خدمات اضافه شده و بر مصرف کننده ی نهایی تحمیل می شود که مشتمل بر مالیات وصولی در مبادی ورودی و یا فروش در داخل است.
* چگونگی پرداخت مالیات توسط شرکت ها و صاحبان کسب و کار
تمامی افراد حقیقی و حقوقی که صاحب کسب و کاری و درآمدی هستند، باید در بازه‌های زمانی مشخص، مطابق با قوانین مالیاتی کشور تمام مدارک و اسناد درآمدی مربوط به کسب و کار خود را به شکل اظهارنامه مالیاتی، دفاتر و غیره در اختیار ممیز یا کارشناسان مالیاتی قرار دهند. بررسی و ممیزی کردن این اطلاعات توسط کارشناس‌های مالیاتی تحت عنوان بند ۲ ماده ۹۷ قانون مالیاتهای مستقیم انجام می‌گیرد و کاملا مطابق با قانون است.
ماموران و کارشناسان سازمان امور مالیاتی کشور با بررسی اظهارنامه مالیاتی، مالیات کسب و کار را تعیین می‌کنند. با این حال در مواردی ممکن است به دلایلی همانند: عدم ارائه اسناد و مدارک کافی از سوی مؤدی یا وجود اشکال در دفاتر، ممیز از اظهارنامه مالیاتی مؤدی استفاده نکند، در این صورت ممیز مالیاتی با بررسی اسناد و مدارک مالی و حسابداری یا در نظر گرفتن قراین و ضرایب مالیاتی اقدام به محاسبه مالیات می‌کند. معمولاً کارشناسان اداره امور مالیات چیزی حدود یک هفته زمان دارند تا بعد از این که صاحب شرکت و یا مودی، اظهارنامه برگه درخواست اسناد را ابلاغ نمود اقدام به بررسی مدارک ارائه شده توسط وی نمایند.
* پس از انجام رسیدگی، یکی از سه حالت رخ می دهد
پس از انجام رسیدگی، سه حالت ممکن است اتفاق بیفتد:
در حالت اول،
اگر دفاتر و اسناد مطابق با موازین قانونی و آیین نامه مربوط به روش های نگهداری دفاتر و اسناد و مدارک تنظیم شده باشد، درآمد مشمول مالیات مودی از طریق رسیدگی به دفتر تعیین و مبلغ مالیات مشخص می شود و طی برگ تشخیص صادر و به مودی ابلاغ می شود. به این روش، رسیدگی از طریق قبول دفاتر گفته می شود.
در حالت دوم،
چنانچه دفاتر و اسناد مودی طبق موازین قانونی و آیین نامه مربوط به روش های نگهداری دفاتر و اسناد و مدارک تنظیم نشده باشد و یا در مدارک ارائه شده برای رسیدگی نقص وجود داشته باشد، دفاتر مورد قبول واقع نمی شود و تشخیص درآمد و مالیات واحد های تجاری بر اساس معیارها و قوانین مالیاتی شناسایی و مطالبه می شود. به این روش، رسیدگی از طریق علی الراس گفته می شود، این اتفاق می‌تواند جرائم و عواقب زیادی برای مودیان مالیاتی به همراه داشته باشد و به ضرر آنها تمام شود. اکثر صاحبان کسب و کارها به دلیل عدم آگاهی کافی از مسائل مالیاتی با این مشکل رو به رو می‌شوند.
در حالت سوم،
در صورتی که دفاتر و اسناد و مدارک ابرازی برای محاسبه درآمد مشمول مالیات به نظر اداره امور مالیاتی غیر قابل رسیدگی تشخیص داده شود و یا به علت عدم رعایت موازین قانونی و آیین نامه مربوط مورد قبول واقع نشود، در این صورت مراتب باید با ذکر دلایل کافی به صورت کتبی به مودی ابلاغ و پرونده برای رسیدگی به هیات سه نفره احاله شود.
پس طبق حالت دوم، پس از این که ممیزی‌های لازم توسط کارشناسان و متخصصین اداره امور مالیات بر روی یک اظهارنامه و یا ضریب مالیاتی صورت گرفت در صورت مشاهده هرگونه عدم تطابق و یا دستکاری انجام شده و غیر قابل رسیدگی بودن در این گونه اطلاعات، (منظور از غیر قابل رسیدگی بودن، یعنی دفاتر مورد قبول است، اما هزینه مورد قبول نیست و یا دفاتر طبق آیین نامه و یا قوانین و استانداردها حسابداری نیست که این نظر ممیز است) مامورین مالیاتی این اختیار را دارند تا بر اساس معیارهای از پیش تعیین شده و قوانین مالیاتی اقدام دریافت مالیات علی‌الراس نمایند.
* مالیات علی‌الراس چیست؟
مالیاتی است که مبنای محاسبه ی آن به جای اسناد و مدارک مودی، قرائن و ضرایب مالیاتی است. یکی از مهم‌ترین ابزارهای تشخیص درآمد انواع واحدهای اقتصادی اظهارنامه ی مالیاتی است که به وسیله ی مودیان مالیاتی به سازمان امور مالیاتی ارسال می‌شود. کارشناس ارشد مالیاتی یا کارشناس مالیاتی (ممیز مالیاتی) نیز در این سازمان پس از دریافت اظهارنامه طبق بند ۲ ماده ۹۷ قانون مالیاتهای مستقیم به پرونده واحد تجاری رسیدگی می‌کند. صاحبان کسب و کار نیز وظیفه دارند. طبق ماده ی ۲۳۷ برگ تشخیص مبتنی بر ماخذ و دلایل کافی را از ممیز بگیرند و سپس با توجه موارد مطروحه مدارک و مستندات خود را درست کرده و مجددا به ممیز ارائه دهند.
* مراحل رسیدگی به مالیات علی الرس
به منظور رسیدگی به مالیات علی‌الراس در ابتدا مامور ممیزی طی برگه ای که «برگه درخواست اسناد و مدارک » نام دارد از صاحب یک شرکت (یا همان مودی) می‌خواهد تا تمامی اسناد و مدارک مربوط به حسابهای خود را جهت رسیدگی در اختیار وی قرار دهد. پس از این که «برگ درخواست اسناد و مدارک» را به شرکت مورد نظر ابلاغ نمودند، کارشناس ارشد مالیاتی مکلف است طی یک هفته الی 15 روز پس از ابلاغ درخواست فوق به محل کار مودی مراجعه نموده و اطلاعات آنها را مورد بررسی قرار دهد.
* دلایل علی الراس شدن محاسبه مالیات:
دلایل فراوانی می تواند باعث علی الراس شدن مالیاتی شود. به طور کلی، چنانچه سازمان مالیاتی به هر دلیلی نتواند مالیات شرکت یا نهاد تجاری را تعیین کند، تمامی اسناد گزارش شده توسط آن شرکت را مردود خوانده و سپس مالیات را بر اساس نظر کارشناسان امور مالیاتی تعیین می کند. طبق ماده ی ۹۷ قانون مالیات های مستقیم، دلایلی که باعث علی الراس شدن دفاتر می شود به شرح زیر است.
۱- در صورتی که تا موعد مقرر ترازنامه و حساب سود و زیان و یا حساب درآمد و هزینه و حساب سود و زیان، حسب مورد، تسلیم نشده باشد.
۲- مودی به درخواست کتبی که از طرف اداره امور مالیاتی مربوط به او ارسال شده، از ارائه دفاتر یا مدارک حساب در محل کار خود امتناع می کند. اگر مودیان از ارائه بخشی از اسناد و مدارک خود خودداری کنند دو حالت پیش می‌آید؛ اگر مدارک ارائه‌نشده به هزینه‌های واحد مربوط باشد، آن هزینه ها جزء هزینه‌های قابل قبول نخواهند بود و اگر این مدارک به درآمدها مربوط باشد، درآمد مشمول مالیات از روش علی الراس محاسبه خواهد شد.
در این مورد، توجه به این نکته ضروری است که اسناد و مستنداتی که مودی از ارائه ی آن ممانعت کرده، مربوط به کدام بخش از هزینه یا درآمد است. در‌صورتی که اسناد ارسال نشده مرتبط با دخل و درآمد باشد، مالیات این قسمت از طریق علی الراس محاسبه خواهد شد اما اگر اسناد مرتبط با هزینه ها باشد، هزینه های مورد قبول توسط بازرسان امور مالیاتی محاسبه نمی شود.
3- چنانچه مدارک ارائه نشده مربوط به هزینه باشد از احتساب آن جزء هزینه های قابل قبول خودداری می شود و در صورتی که مربوط به درآمد باشد، درآمد مشمول مالیات این قسمت از طریق علی الراس تعیین خواهد شد
۴- در صورتی که دفاتر و اسناد و مدارک ابرازی برای محاسبه درآمد مشمول مالیات به نظر اداره امور مالیاتی غیر قابل رسیدگی تشخیص داده شود و یا به علت عدم رعایت موازین قانونی و آیین نامه مربوط مورد قبول واقع نشود.
*دلایل رد دفتر و مدارک
در آیین نامه ی مهم و کاربردی شماره ۲۳۰۷۶۱ ( همان آیین نامه تحریر دفاتر معروف)، موارد رد دفاتر به شرح ذیل است.
- در صورتی که دفاتر ارائه شده به هر دلیلی از پلمب خارج شده باشد و یا فاقد یک یا چندین برگ باشد.
- ثبت نشدن یک مورد یا تعدادی از فعالیت های مالی در صورتی که محرز شود.
- تأخیر تحریر دفاتر روزنامه بیش از ۱۵ روز و تأخیر تحریر دفتر کل زاید بر حد مجاز مندرج در این آئیننامه.
- درج یا نگارش پیرامون فعالیتی به صورت پانوشت در حاشیه و کنار اسناد.
- اضافه کردن موضوعی بین خطوط.
- خراش دادن، پاک کردن و سعی بر محو کردن مندرجات درون دفاتر به منظور سوء‌استفاده.
- بر جای ماندن فضای سفید بیش تر از حالت عادی در صفحه ها و سفید گذاشتن یک صفحه به طور کامل در اسناد روزنامه و مشاغل به قصد سوء استفاده.
- طلبکار شدن حسابهای نقدی و بانکی، مگر این که حسابهای بانکی با صورتحساب بانک مطابقت نماید و یا بستانکار شدن حسابهای بانکی یا نقدی ناشی از تقدم و تأخر ثبت حساب ها باشد که در این صورت موجب ردشدن دفاتر نمی شود.
- تعلل در ارائه دفاتر روزنامه و شغل های زاید تا حد قانونی تعیین شده در بند های ۲، 3 و 4 طبق ماده 13 و تعلل در ارائه دفاتر تا اندازه ی قانونی تعیین شده طبق ماده 14 و تعلل در ارائه زاید به اندازه ی تعیین شده طبق ماده 17 اساسنامه.
- ثبت نشدن فعالیت شعبه در دفاتر مطابق با ضوابط ماده 15 اساسنامه.
- نادرستی و وجود خطا حساب در درج فعالیت سازمان یا نهاد در شرایطی که هیچ مبادرتی نسبت به تصحیح آن مطابق با ضوابط ماده 11 اساسنامه انجام نشده باشد.
- اگر مودی طبق موارد برگه های ویژه وضع شده در ماده 169 قوانین مالیاتی را مورد استفاده قرار ندهد.
- ارائه ندادن آئین‌نامه‌ها یا دستورالعمل های کار ماشین و برنامه‌های آن و نحوه ی کار با نرم افزارهای حسابداری مورد استفاده و البته عدم تسلیم خلاصه عملیات موضوع ماده ۱۷ این آئیننامه در مهلت مقرر در آن ماده در مورد کسانی که از سیستمهای الکترونیکی استفاده می کنند.
- ارائه نکردن جلدی پلمپ و مندرج شده از مدارک.
- مطابقت نداشتن موارد ثبت شده مدارک در مقایسه با داده های موجود در سامانه های الکترونیکی برای کسانی که از این سامانه ها بهره می برند.
- درج و ارائه هزینه یا سود و بهره غیر واقع یا انواع نمونه های مشابه غیر واقع در مدارک در صورتی که محرز شود.
- در مواردی که دفاتر مزبور به ادعای مودی از دسترس وی خارج شده باشد و غیر اختیاری بودن موضوع مورد تأیید بالاترین مسئول اداره امور مالیاتی ذیربط قرار نگیرد.
- تغییر نرم افزار حسابداری مورد استفاده در طی سال مالیاتی بدون اطلاع قبلی اداره امور مالیاتی ذی ربط.
- تحریر دفاتر به غیر از پول رایج کشور و زبان فارسی.
زمانی که یکی از این موارد پیش بیاید پرونده به هیئت سه نفری موضوع بند ۳ ماده ۹۷ ارجاع داده می شود.
*نحوه ی محاسبه ی مالیات علی الراس
مطابق با قانون «در صورتی که مؤدی از ارائه اظهارنامه مالیاتی در مهلت قانونی و مطابق با مقررات خودداری کند، سازمان امور مالیاتی می‌تواند نسبت به تهیه اظهارنامه برآوردی براساس فعالیت و اطلاعات اقتصادی کسب شده مودیان از طرح جامع مالیاتی و مطالبه مالیات متعلق به موجب برگ تشخیص مالیات اقدام کند.» وی در ابتدا با تحقیقات و بررسی های لازم و کسب اطلاعات مورد نیاز از مراجع مختلف اعم از دولتی یا غیردولتی، باید قراین قانونی متناسب با فعالیت های مودیان مالیاتی را انتخاب کند.
در نهایت با استفاده از ضرایب موجود در دفترچه ضرایب مالیاتی و اعمال آنها برای قراین انتخاب شده در مرحله قبل، درآمد مشمول مالیات علی الراس مودیان محاسبه می شود و مبلغ مالیات تعیین شده برای مودیان مالیاتی به آنها ابلاغ خواهد شد.
بر اساس ماده ۱۵۲ قانون مالیات مستقیم، قرائن مالیاتی شامل تمامی اسناد و مدارکی است که در مشاغل شغلی مختلف به منظور محاسبه درآمد مشمول مالیات علی الراس استفاده می شود که می تواند شامل خرید و فروش سالانه، درآمد غیر مستقیم، تولیدات کارخانه ها، حق واگذاری کسب، حقوق مربوط به دریافت عوارض و تمبر مورد استفاده در دفاتر اسناد رسمی کشور و حق کمیسیون تشخیص ضرایب باشد.
ماده ۱۵۳ قانون نیز بیان می دارد که ضرایب مالیاتی به صورت درصدی از اعداد مشخص است که با ضرب شدن در قراین مالیاتی، میزان مالیات علی الراس را تعیین می کند. لازم به ذکر است که چنانچه ضرایب مالیاتی به چندین نوع از قراین اعمال شود، میانگین حاصل از نتایج به دست آمده، به عنوان درآمد مشمول مالیات علی الراس ابلاغ خواهد شد.
مطابق ماده ۱۵۴ این قانون، در هر سال کار گروهی متشکل از افراد مختلف از قبیل نمایندگان امور مالیاتی، شورای اصناف، بانک مرکزی، نظام پزشکی کشور، صنایع و معادن، اتاق بازرگانی و غیره با توجه به اوضاع اقتصادی کشور، ضرایب مالیاتی مربوط به هر یک قراین موجود در ماده ۱۵۲ قانون مالیات های مستقیم را به تفکیک تعیین کرده و لیست آنها را به سازمان امور مالیاتی جمهوری اسلامی ایران تسلیم می کنند. سپس، جداول ضرایب مالیاتی تصویب شده، به منظور اجرا به سازمان های مورد نظر در حوزه تهران و شهرستان ها ابلاغ می شود.
طبق قانون «در صورتی که مؤدی از ارائه اظهارنامه مالیاتی در مهلت قانونی و مطابق با مقررات خودداری کند، سازمان امور مالیاتی می‌تواند نسبت به تهیه اظهارنامه برآوردی براساس فعالیت و اطلاعات اقتصادی کسب شده مودیان از طرح جامع مالیاتی و مطالبه مالیات متعلق به موجب برگ تشخیص مالیات اقدام کند».
در این موارد کارشناس اداره امور مالیاتی، ابتدا اطلاعات مورد نیاز را از مراجع دولتی یا غیر دولتی دریافت می‌کند و سپس قرینه یا قرائن (دلایل فعالیت مانند خرید و فروش) را متناسب با فعالیت اقتصادی مؤدی انتخاب می‌کند بعد از انتخاب قرائن، ضریب مالیاتی متناسب با قرینه نیز طبق گزارشات و توجیهات کارشناس انتخاب می‌شود. به این ترتیب میتوان درآمد مشمول مالیات را به شکل زیر محاسبه کرد:
ضریب مالیاتی× قرینه مالیاتی=درآمد مشمول مالیات
* در زمان علی الراس شن چه باید کرد؟
طبق تبصره ۲ ماده ۹۷ زمانی که طبق اسناد و مدارک ابرازی یا به دست آمده امکان مشخص کردن درآمد واقعی مودی وجود داشته باشد، اداره امور مالیاتی وظیفه دارد درآمد مشمول مالیات را براساس رسیدگی به اسناد و مدارک مزبور یا دفاتر، حسب مورد، تعیین کند.
همچنین مطابق با ماده ۱۷ آیین نامه تحریر دفاتر هیات سه نفری حسابرسان موضوع بند ۳ ماده ۹۷ قانون مالیاتهای مستقیم (اصلاحیه مورخ ۲۷/۱۱/۱۳۸۰)، چنانچه با توجه به دلایل توجیهی مودی و نحوه ی تحریر دفاتر و رعایت استانداردهای حسابداری و درجه اهمیت ایرادات مطروحه از سوی اداره امور مالیاتی و رعایت واقعیت امر، کسب کند که ایرادهای مزبور به اعتبار دفاتر خللی وارد نمی کند، موظف است نظر خود را مبنی بر قبولی دفاتر و اسناد و مدارک اعلام کند.
* از فواید شناسایی موارد مشمول مالیات علی الراس میتوان به موارد زیر اشاره کرد
اگر صاحبان شرکت ها و کسب و کارها از خطر و ضررهای مالیات علی الراس آگاه باشند، این امر باعث می شود کلیه مالیات ها، مجازات ها و سودها فورا سررسید و پرداخت شود. اگر یک بدهی مالیاتی ارزیابی شده باشد و سازمان امور مالیاتی معتقد باشد که جمع آوری مبلغ به خطر می افتد، می تواند بی درنگ برای یک دوره معمول پس از اخطار و تقاضا، اقدام به جمع آوری مبلغ از طریق دریافت مالیات کند.
* عواقب مالیات علی الراس چیست؟
علی الراس شدن مالیات مشکلات فراوانی برای صاحبان کسب و کارها به همراه دارد. اگر سازمان امور مالیاتی، مالیات یک کسب علی الراس تشخیص دهد، از طریق استعلام خریدهای مؤدی از حوزه مالیاتی، میزان درآمد کسب و کار را در دوره‌های 3 ماهه به صورت فرضی مشخص می‌کند. سپس با استفاده از این اطلاعات و ضریب مالیاتی که در جدول ضرایب مالیاتی در نظر گرفته شده است، میزان سود مؤدی محاسبه می‌شود. جریمه ۳۰ درصد بر مالیات و نیز مالیات بر ارزش افزوده یکی از جریمه‌های در نظر گرفته شده برای عدم تسلیم اظهارنامه است.
* برای جلوگیری از علی الرس چه باید کرد؟
بهتر است صاحبان شرکت ها همه دفاتر، اسناد و مدارک مالیاتی خود را در زمان مشخص‌شده در اختیار کارشناسان امور مالیاتی قرار دهند تا هیچگاه علی الراس نشوند، چون در صورت علی الراس شدن علاوه بر رد دفاتر و تعلق جریمه آن ، جرایم بسیار دیگری از جمله موضوع ماده 169 قانون مالیاتهای مستقیم به آنها تحمیل می شود و عمده این جرایم بخشودنی نیست. برای این کار اداره مالیات یک سری الگو ها و قواعدی دارد که برای جلوگیری از علی الراس شدن باید به آنها توجه نمود. برخی از اقداماتی که از علی الراس شدن جلوگیری می کند به شرح زیر است:
- تحریر دفاتر باید طبق آیین نامه نگارش مصوب شده آن انجام شود.
- اظهارنامه باید در زمان تعیین شده و به شکل صحیح و تخصصی تهیه و تنظیم شود.
- اسناد حسابداری باید بر اساس آخرین استاندارد حسابداری موجود در ایران آماده شود.
- گزارش های مورد نیاز دارایی در موعد مقرر تهیه و به اداره مالیاتی ارائه شود
- کلیه اسناد و مدارک ارائه شده به ممیز مالیاتی در صورتجلسه تحویل اسناد ثبت شود و نسخه مخصوص مودی از ایشان اخذ شود.